Kamienny krzyż w dzielnicy Końskich Stary Młyn - mało znany, mało widoczny, ma swoje tajemnice. Foto. listopad 2021 Krzysztof Woźniak.
Intryguje mnie ten kamienny krzyż umiejscowiony w dzielnicy Końskich - Starym Młynie. [1] Bardzo trudny do sfotografowania. Zanurzony i okryty bujną zielenią (thuje, drzewa z rodziny cyprysowatych - obce w naszym rodzimym krajobrazie) skutecznie bronił i chyba broni swojej tajemnicy.
Kamienny krzyż został wykonany z piaskowca zapewne przez lokalnego, miejscowego kamieniarza, postać Chrystusa wykuta razem z krzyżem, w stylu ludowym, jest niezgodna z kanonem. Nad postacią Chrystusa wykuta w kamieniu jest tabliczka z Napisem INRI. (będący akronimem łacińskich słów IESVS NAZARENVS REX IVDÆORVM - Jezus Nazarejczyk Król Żydów)
Kilka uwag technicznych:
- wysokość całkowita - 3,66 m,
- podstawa z płyt kamiennych, dwupoziomowa, kwadratowa, wymiary płyt: górnej 0,95x0,95 m i dolnej 1,32x1,32 m,
- w dolnej części krzyża znajdują się 4 wklęsłe płyciny na każdej ze stron, na przedniej płycinie znajduje się inskrypcja. W kolumnie podstawy znajduje się wklęsła płycina z drugą inskrypcją.
- krzyż został przemieszczony o około 20 m w obecne miejsce (bliżej ulicy Piaskowej 2) na początku lat 70. XX wieku. Według powziętej informacji siatka od strony ulicy będzie usunięta już niedługo - krzyż będzie dostępny.
Jak już wspomniałem na krzyżu znajdują się dwie inskrypcje. Pierwszą odczytałem z trudem (chodzi o nazwisko panieńskie drugiej żony fundatora Macieja Borkowskiego). Musiałem odnaleźć akt ślubu.
Zacznę zatem od zacytowania dokumentu:
„Działo się w Końskich dnia trzydziestego pierwszego maja tysiąc osiemset pięćdziesiątego czwartego roku o godzinie dziesiątej przed południem wiadomo czynimy iż w przytomności świadków Woyciecha Kanasiewicza lat pięćdziesiąt i Aleksandra Dębowskiego lat dwadzieścia cztery liczących włościan w Starym Młynie zamieszkałych na dniu dzisiejszym zawarte zostało Religijne Małżeństwo między Maciejem Borkowskim kołodziejem wdowcem [po Anieli zmarłej w Starym Młynie w roku tysiąc osiemset pięćdziesiątym drugim], lat czterdzieści dwa liczącym, w Starym Młynie zamieszkałym, a panną Franciszką Ziembińska lat czterdzieści jeden liczącą, córką Ferdynanda i Magdaleny z Dalskich, już nieżyjących, urodzoną i zamieszkałą w Starym Młynie. Małżeństwo to poprzedziły trzy zapowiedzi w dniach: siódmym, czternastym i dwudziestym pierwszym bieżącego miesiąca i roku w parafii koneckiej. Tamowanie małżeństwa żadne nie zaszło. Małżonkowie nowi oświadczają, iż żadnej umowy przedmałżeńskiej nie zawarli. Akt ten stawającym pisać nieumiejącym przeczytany podpisaliśmy. Ks. Maruszak wik[ary]”. [2]
Z powyższego dokumentu wynika, że została ustalona graniczna data powstania kapliczki - rok 1854, płycina z datą 1866 była wykuta nieco później.
Odczytanie pierwszej inskrypcji:
Pozostaje jeszcze druga inskrypcja - napis zawarty w sześciu linijkach na dodatkowej płycinie, z końcową czytelną datą 1866. Początkowo myślałem, że jest to tabliczka żeliwna mocno skorodowana, później, że cynowa. Okazało się, że inskrypcja wykuta jest w kamieniu. Płaszczyzna inskrypcji jest pokolorowana ciemną, szaro-czarną farbą (zapewne mineralną). Lewa strona napisu jest praktycznie nieczytelna.
„w Każdej potrzebie”. Napis na płycinie u podstawy - próba odczytania (jedna z wielu wykonanych fotografii). Foto. listopad 2021 Bartłomiej Woźniak.
Po wielu trudach (fotografowanie z bocznym, silnym oświetleniem z każdej ze stron, użyciem filtrów w programie Adobe Photoshop Elements) udało się odczytać całą inskrypcję. Odczytanie inskrypcji sprawiło mi wielką radość i satysfakcję. Z dużą dozą pewności mogę powiedzieć, że napis wygląda następująco:
Obydwie inskrypcje wykute na tym krzyżu to akty wiary. Zacytuję Tadeusz Seweryna, autora książki „Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce”:
„Kapliczki są na wsi czymś tak naturalnym, że nawet nie docieka się przyczyny ich powstania. Są, gdyż były - tak jak drzewa, ziemia i obłoki na niebie. Dopiero ze swobodnych rozmów ze starymi ludźmi dowiadujemy się, że stawiano je z wdzięczności za nieoczekiwaną łaskę, w podzięce za wyleczenie z choroby, za uchronienie od pomoru, głodu i innej klęski, za wysłuchanie próśb, z pobożności jako ofiarę dziękczynną za wybawienie z niebezpieczeństwa oraz w pokucie za ciężkie grzechy. Stawiano je jako materialny wyraz modlitwy za dusze nieszczęśliwych i zamordowanych niewinnie, jako święty znak upamiętniający miejsce zgonu i miejsce wiecznego spoczynku ludzi nieznanych itd. Napisy na kapliczkach podają czasami niektóre szczegóły historyczne, ale przeważnie wyrażają życzenia i prośby o pobożne westchnienie, albo też zawierają modlitwę”...
Pozostaje jeszcze nierozwiązana sprawa daty: 29 października 1866 r. To tajemnica tej kapliczki: może ktoś z domowników powrócił z wcześnioejszej zsyłki? A może…?
Fotografia powstała zapewne po 1918 roku. Zbiory prywatne.
Nieco historii miejscowości Stary Młyn
Mieszkańcy Starego Młyna w I połowie XIX wieku:- Barański Antoni - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zmarłych 15.12.1841]
- Barański Tomasz - ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Akta urodzenia 23.07.1820]
- Borkowski Antoni - majster slusarz, zam. w Starym Młynie [Akta zeyścia 6.02.1816] Żona Elżbieta Borkowska rodem z Prus, zm. w wieku lat 60 [Akta zeyścia 23.05.1829]
- Borkowski Maciei - stelmach, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 9.07.1841]
- Borkowski Maciej - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 26.01.1842]
- Borkowski Stanisław - włościanin wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 45 [Akta małżeństw 5.07.1941]
- Brzezińska Małgorzata - wyrobnica, zm. w Starym Młynie w wieku lat 62 [Akta zmarłych 15.12.1841]
- Brzeziński Andrzej - kołodziej, zam. w Starym Młynie, lat 43 [Akta śmierci 22.07.1824]
- Brzeziński Andrzey - wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Akta urodzin 5.04.1824]
- Brzeziński Jędrzey - młynarz, zam. w Starym Młynie, lat 41 [Akta urodzenia 28.05.1821]
- Ciszewski Tomasz - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 26.01.1942]
- Dębowski Tomasz - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zmarłych 8.01.1842]
- Dutkowski (Dudkowski - 1848) Jakub s. Walentego - kołodziej, zam. w Końskich, Starym Młynie - 1848, lat 43 - 1848 [Akta zeyścia 12.09.1832]
- Głowiński Norbert - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 28.09.1835]
- Kanasiewicz Jakub - młynarz, majster kunsztu młynarskiego, zam. w Starym Młynie, lat 48 [Akta urodzenia 5.10.1814] Zm. w wieku lat 38 [Akta zeyścia 6.02.1816]
- Kanasiewicz Woyciech s. Jakuba - młynarz, zam. w Starym Młynie, lat 29 [Akta małżeństwa 25.02.1829]
- Knast (Knaś) Antoni - majster kunsztu szlosarskiego, zam w Końskich, lat 45 [Księga urodzonych 8.02.1811] Zam. Stary Młyn - 1816. [Akta śmierci 5.02.1826] Zm. w Końskich w wieku lat 66 [Akta zejścia 5.02.1832]
- Kotfin Sebastyan - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zeyścia 29.08.1822]
- Kurzyński Kajetan - wyrobnik, zm. w Starym Młynie w wieku lat 40 [Akta zmarłych 22.01.1841]
- Leszczyński Jacek - gwoździarz, zam. w Starym Młynie, lat 26 [Akta urodzenia 4.11.1823]
- Leszczyński Jacek s. Woyciecha, zam. w Końskich, czeladnik profesji kowalskiej, lat 23 [Akta zapowiedzi 13.01.1822] Zm. w Starym Młynie w wieku lat 29 [Akta zeyścia 28.02.1828]
- Leszczyński Józef s. Jacka - stelmach, zam. w Starym Młynie, lat 20 [Akta zaślubienia 13.09.1843]
- Leszczeński Wojciech s. Jacka - szewc, zam. w Starym Młynie, lat 19 [Akta zaślubienia 15.10.1845]
- Makulski Stanisław - ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 22 [Akta urodzenia 23.07.1820]
- Makulski Stanisław - policjan dworski, zam. Starym Młynie (napisano Starymłyn), lat 21 [Akta urodzenia 16.08.1822]
- Makulska Tekla - wyrobnica, zam. w Starym Młynie, lat 37 [Akta małżeństw 9.07.1941]
- Piwoski Jakub - służący za parobka w browarze konieckim, zam we wsi Stary Młyn (Młyny Stare), lat 34 [Akta zeyscia 17.02.1814]
- Różańska Agnieszka - uboga, zm. w Starym Młynie w wieku lat 90 [Akta śmierci 3.03.1826]
- Różański (Rożeński?) Tomasz - służący przy dworze JW hrabiów w Końskich, ur. w Starym Młynie, zam. w Kościeliskach, lat 22 [Akta małżeństw 28.01.1839] Zm. w wieku lat 26 [Akta zmarłych 26.12.1842]
- Sałuda Dominik - wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 6.02.1837]
- Skorlakowski Maciej - w służbie zamieszkałym, zam. w Starym Młynie, lat 30 [Akta zapowiedzi 29.12.1823]
- Slązakowa Zofia - wyrobnica, zam. w Starym Młynie, lat 41 [Akta zapowiedzi 18.02.1821]
- Szkotrałowicz Maciey - wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 30 [Akta urodzenia 17.10.1823]
- Wilczyński Jan - ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 33 [Akta małżeństwa 7.02.1820]
- Ziembiński Ferdynand s. Jana - majster kunsztu kołodziejskiego, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Księga urodzonych 28.03.1811] Zm. w Starym Młynie w wieku lat 75 [Akta zeyscia 14.12.1830]
- Ziembiński Marcin - kołodziej, zm. w Starym Młynie w wieku lat 48 [Akta zmarłych 16.02.1844]
- Ziembinski Marcin s. Ferdynanda - stelmach, zam. w Starym Młynie, lat 34 [Akta małżeństwa 4.07.1832]
- Ziembiński Michał s. Ferdynanda - stelmach, ur. i zam. w Starym Młynie, lat 22 [Akta małżeństw 10.02.1848]
Wykonywane zawody: wyrobnik - 11, stelmach - 4, kołodziej - 4, ogrodnik - 3, młynarz - 3, ślusarz - 2, służący - 2, gwoździarz - 1, kowal - 1, szewc - 1, policjan dworski 1, parobek - 1, uboga - 1. [4]
Najstarsza odnaleziona wzmianka o miejscowości Stary Młyn:
„Stary Młyn Roku tegoż [1599] pod dniem 14 września był przeze mnie Andrzeja proboszcza [Fran]ciszka z Lubochni wikariusza kościoła z Końskich ochrzczony syn Wawrzyńca Łyk z Rogowa, a imię nadano mu Mikołaj [.] chrzestnymi zaś byli Andrzej Żabek z Końskich i Anna Bochenkowa z Rogowa”. [5]
Krzysztof Woźniak
PS. Artykuł powstał dzięki pomocy pp.: Andrzeja Borkowskiego Końskie Stary Młyn, Ryszarda Cichońskiego Końskie i Marka Kozerawskiego Rogów - serdecznie dziękuję.
Przypisy:
- W: Zmiany administracyjne miast i osiedli, 1918-1963, 1964, s. 57. Przyłączono Dyszów (folwark część) z gm. Końskie; Stary Młyn (osada i wieś)... 1.01.1925… Jednocześnie wymienione miejscowości oraz grunty włącza się do gminy miejskiej Końskie.
- Akta małżeństw parafii koneckiej 1848-1857, akt nr 36 1854 r. FamilySearch.
- W: Tadeusz Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
- Krzysztof Woźniak, Społeczeństwo Końskich: parafii i gminy koneckiej 1810-42. Urzędy i godności, stan ducha i posiadania, zawody.
- Miscellaneous documents (Różne dokumenty) 1599-1741, akta parafii koneckiej, akt nr 36 1599 r. FamilySearch.
