Cmentarz żołnierzy niemieckich w Końskich 1939-45

Szkic przedstawiający położenie cmentarza żołnierzy niemieckich 

w m. Końskie sporządzony przez konecki Magistrat wiosną 1940 roku.

Cmentarz żołnierzy niemieckich w Końskich (określany w źródłach jako Wehrmacht Ehrenhain des Friedhofes Konskie czy też Ehrenfriedhof Konskie) powstał na placu zwanym „skwerem miejskim” we wrześniu 1939 roku, wkrótce po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich. Zajmował obszar ograniczony od północy ulicą 3 Maja, od południa ulicą Radomską oraz uliczkami koło „Annotargu” (od zachodu) i koło kościoła (od wschodu). Trudno powiedzieć czym kierowano się przy wyborze aż tak eksponowanego miejsca na pochówki żołnierskie. Prawdopodobnie górę wzięły w tym wypadku względy reprezentacyjne – pochówki w samym centrum miasta wydawały się godnym uczczeniem poległych.

Kwatera żołnierzy Maschinengewehr-Bataillon 15 poległych 10.9.1939 roku w Kruszewcu koło Opoczna. Widok w kierunku ul. Radomskiej (później Parkstrasse). Zdjęcie wykonane we wrześniu-październiku 1939 roku. Foto. w zbiorach KW.

Schemat cmentarza żołnierzy niemieckich według stanu z 1939/40 roku. 

Widoczne cztery kwatery mieszczące pojedyncze pochówki żołnierskie.

W połowie miesiąca października 1939 roku na cmentarzu znajdowały się cztery kwatery zawierające 4 + 3 + 1 + 1, czyli w sumie 9 pojedynczych pochówków żołnierskich.

Kwatera 1. oznaczona była drewnianym krzyżem oraz tablicą z napisem:
„Hier ruhen
4 deutsche Soldaten
des M.G.Btl.15.
Sie starben den Heldentod für Deutschland
am 11.Sept.1939 bei Opoczno.”
Zawierała pojedyncze pochówki 4 żołnierzy. Według zachowanej dokumentacji żołnierze ci zginęli w dniu 10.9.1939 roku (a nie w dniu 11.9.1939, jak sugerował napis na tablicy) w Kruszewcu koło Opoczna. Byli to zarazem pierwsi polegli żołnierze niemieccy pochowani „na skwerze” (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, jednostka, przyczyna śmierci):

• Schütze Hubert Johna, ur. 1915, N.Z./M.G.Btl.15 (mot.)
• Oberschütze Heinrich Wichmann, ur. 1915, N.Z./M.G.Btl.15 (mot.), trafiony pociskiem karabinowym w brzuch
• Unteroffzier August Schwab, ur. 1914, Stab/M.G.Btl.15 (mot.), trafiony pociskiem karabinowym w szyję
• Feldwebel Paul Wozniak, ur. 1911, Stab/M.G.Btl.15 (mot.), trafiony pociskiem karabinowym w brzuch

Dnia 12.9.1939 roku w celu kopania grobów dla tych właśnie czterech poległych Niemcy spędzili na „skwer” grupę około 40-50 Żydów. W czasie pracy niemieccy żołnierze brutalnie znęcali się nad zatrzymanymi bijąc ich sztachetami i kolbami karabinów. W pewnym momencie wybuchła bezładna strzelanina, w wyniku której poniosło śmierć 22 żydowskich mężczyzn, a 8 zostało rannych. Wydarzenie to upamiętnia tablica znajdująca się na murze kamienicy przy Placu Kościuszki 3.

Ehrenfriedhof Konskie. Kamienna tablica poświęcona poległym dnia 20.9.1939 pod Piotrowym Polem koło Iłży trzem żandarmom polowym z 1. kompanie/Feldgendarmerie Abteilung 541 mot. Fotografia z kolekcji Tomasza Glińskiego.

Kwatera 2. oznaczona była drewnianym krzyżem oraz kamienną tablicą z napisem:
„Für Führer u. Vaterland.
Fielen am 20.9.39 bei Piotrowe Pole
3 Feldgendarme der 1.Komp.Feldgend.-Abtlg.541 mot.”
Zawierała ona pochówki trzech żandarmów polowych z 1.Komp.Feldgend.-Abtlg.541 mot., byli to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, przyczyna śmierci):

• Polizei-Revier-Oberwachtmeister Herbert Alfred Seiler (ur. 1910), trafiony pociskiem karabinowym w szyję
• Polizei-Revier-Oberwachtmeister Paul Karl Martin (ur. 1908), trafiony pociskiem karabinowym w brzuch
• Polizei-Oberwachtmeister Georg Swaczyna (ur. 1914).

W opracowaniu Mariana Langera pt. „Lasy i ludzie. Wspomnienia z Lasów Starachowickich 1939-1945” znajduje się opis okoliczności śmierci tych trzech żołnierzy:
Czterech żołnierzy (Wojska Polskiego – przyp. M.H.) znajdowało się przy skrzyżowaniu gościńca z leżnią F, wybierając z taborów co cenniejsze rzeczy do ukrycia. W pewnej chwili żołnierze zauważyli, że leżnią F zbliża się w ich stronę oddział niemieckiej konnicy. Po krótkiej naradzie postanowili nie ustępować. Wszyscy byli dobrymi strzelcami. Pozwolili Niemcom dojechać do skrzyżowania. Padły cztery strzały oddane z bliskiej odległości i czterech Niemców leżało na ziemi. Reszta oddziału niemieckiego ratowała się ucieczką. Po sprawdzeniu okazało się, że jeden z Niemców jest tylko ranny. Tego Niemca po opatrzeniu wsadzono z powrotem na konia, umocowano go żeby nie spadł i odesłano gościńcem ostrowieckim do Błazin, aby dotarł do jednostek niemieckich i zameldował iż strzelali do nich żołnierze polscy, a nie ludność cywilna. Chodziło o uratowanie przed niemiecka zemstą wsi Piotrowe Pole, odległej od miejsca zdarzenia nie więcej niż 500 metrów. Tym razem wieś Piotrowe Pole ocalała.

Widok na Ehrenfriedhof Konskie. W centralnej części zdjęcia widoczny drewniany krzyż ze znajdującą się pod nim tablicą kamienną poświęconą 3 żandarmom polowym poległym dnia 20.9.1939 roku koło Piotrowego Pola. Zdjęcie wykonane zapewne jesienią 1940 roku. Skan fotografii udostępnił Ryszard Cichoński.

Zagadką pozostaje fakt pochowania tych poległych aż w Końskich, kilkadziesiąt kilometrów od miejsca ich śmierci, tym bardziej, że dla kilkuset (?) niemieckich żołnierzy poległych w walce z oddziałami Wojska Polskiego w czasie bitwy pod Iłżą planowano założyć duży cmentarz żołnierski w Iłży. Na cmentarzu tym mieli spocząć polegli z Kavallerie-Schützen-Regiment 8, Kavallerie-Schützen-Regiment 9, Artillerie-Regiment 80, II./Aufklärungs-Regiment 8, Panzer-Abteilung 67 i Panzerabwehr-Abteilung 43 (wchodzących w skład 3. leichte Division) oraz przeciwlotnicy z I./Flak-Regiment 22.

Kwatera 3. oznaczona drewnianym krzyżem i tabliczką o treści:
Für Führer u. Vaterland.
Starb nach schwerer Verwundung unser Kamerad Rev.-Obw. 1.Feldgend.-Abtlg.541 mot.
Zawierała pochówek jednego żołnierza. Był to:

• Polizei-Revier-Oberwachtmeister Helmut Beyer (ur. 1908), żołnierz 1.Komp.Feldgend.-Abtlg.541 mot., który uległ „śmiertelnemu wypadkowi” i zmarł z ran w Wierzbniku dnia 28.9.1939 roku.

O pochowaniu go w Końskich zapewne zadecydował fakt, że trzej polegli 20.9.1939 roku i pochowani tutaj żandarmi polowi byli z tej samej jednostki.

Kwatera 4. oznaczona krzyżem i tabliczką o treści: „Für Führer starb Gefreiter H. Krause” skrywała szczątki:

• Gefreitera Herberta Krause z 4./Pz.Rgt.35, który dnia 10.10.1939 roku uległ w Końskich „wypadkowi pod wpływem alkoholu”.

Małą stosunkowo liczbę pochowanych tutaj we wrześniu 1939 roku poległych można tłumaczyć tym, że Niemcy którzy zginęli w bitwach i potyczkach z WP na terenie powiatu początkowo spoczywali w grobach polowych znajdujących się blisko miejsca śmierci.

W 1940 roku pierwszym w kolejności chronologicznej pochówkiem był pochówek:

• Soldata Franza Schrödera (ur. 1897), który dnia 3.1.1940 roku uległ w Końskich wypadkowi samochodowemu. Był on żołnierzem służącym w Baukolonne 25 (mot.).

Widok na Ehrenfriedhof Konskie. Na pierwszym planie groby żołnierzy ekshumowanych wiosną 1940 roku w Kazanowie i przeniesionych do Końskich. Zdjęcie wykonane zapewne jesienią 1940 roku. W głębi ogrodzenie kościoła p.w. św. Mikołaja. Skan fotografii udostępnił Ryszard Cichoński.

Widok na Ehrenfriedhof Konskie. Na pierwszym planie groby żołnierzy przeniesionych do Końskich wiosną 1940 roku. Zdjęcie wykonane zapewne jesienią 1940 roku. Na drugim planie widoczny „Annotarg”. Skan fotografii udostępnił Ryszard Cichoński.

Wiosną 1940 roku rozpoczęła się na zajętych terenach Rzeczypospolitej zakrojona na szeroką skalę akcja ekshumacji i przenoszenia szczątków żołnierzy niemieckich (a także poległych żołnierzy Wojska Polskiego) na nowo budowane cmentarze żołnierskie. W przypadku Końskich, w pierwszej kolejności na cmentarz „na skwerze” przeniesiono 9 żołnierzy, którzy byli hospitalizowani w Szpitalu Powiatowym (zajmowanym wówczas przez 2.Kompanie/Armee-Sanitäts-Abteilung 542) i zmarli tam z ran. Początkowo pochowano ich za Szpitalem Powiatowym w Końskich (mieszczącym się przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 19), na polu Piotra Makowskiego, obok pojedynczych grobów 19 żołnierzy Wojska Polskiego, którzy również zmarli z ran w koneckim szpitalu. Żołnierze niemieccy ekshumowani za Szpitalem Powiatowym i przeniesieni na „skwer”, to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data śmierci, jednostka):

• Sanitäts Unteroffizier Fridolin Heckenlauer, ur. 1911, + 27.9.1939, 1./Pz.Abw.Abt.49
• Schütze Erich Fischer, ur. 1916, + 22.9.1939, 7./K.S.R.7
• Unteroffizier Bernhard Lodes, ur. 1915, + 17.9.1939, 6./K.S.R.7
• Schütze Wilhelm Wagner, ur. 1909, + 15.9.1939, 6./K.S.R.7
• Gefreiter Heinrich Pfundtheller, ur. 1915, + 15.9.1939, 4./Art.Rgt.78
• Schütze Karl Heger, ur. 1916, + 12.9.1939, 7./K.S.R.7
• Gefreiter Karl Völkel, ur. 1913, + 12.9.1939, 1./K.S.R.7
• Kanonier Ferdinand Löbau, ur. 1910, + 12.9.1939, 5.Kol./Art.Rgt.49
• Gefreiter Horst Müller, ur. 1918, + 10.9.1939, 11./K.S.R.4

Następnym żołnierzem pochowanym na cmentarzu był:
Gefreiter Willi Fritz Mushake (ur. 1919). Zginął on dnia 11.9.1939 roku od postrzału w brzuch i był żołnierzem 5.Kol./Art.Rgt.49.
Niestety w zachowanej dokumentacji nie ma informacji o miejscu z którego wiosną 1940 roku zostały ekshumowane jego szczątki.

Wiosną 1940 roku przyszła również kolej na ekshumację żołnierzy J.R.66 poległych w walkach pod Kazanowem. Łącznie ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Końskich 9 żołnierzy z Kazanowa, którzy polegli i zostali pochowani w zachodniej części wsi oraz 1 żołnierza poległego w Czermnie. Polegli z Kazanowa to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data śmierci, jednostka):

• Unteroffizier Karl Baake, ur. 1914, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Schütze Karl Harpke, ur. 1916, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Schütze Walter Jürges, ur. 1916, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Oberschütze Werner Margenburg, ur. 1915, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Leutnant Kurt Schilbach, ur. 1914, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Schütze Herbert Schmidt, ur. 1916, + 7.9.1939, 8./J.R.66
• Gefreiter Werner Schubert, ur. 1915, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Schütze Willi Schulze, ur. 1915, + 7.9.1939, 7./J.R.66
• Schütze Heinrich Karl Mühlberg, ur. 1916, + 8.9.1939, 6./J.R.66

Oraz poległy ekshumowany w Czermnie:

• Feldwebel Kurt Pabst (ur. 1913), + 7.9.1939 w Czermnie w wyniku wybuchu miny, Stab III./J.R.66.

Widok na Ehrenfriedhof Konskie. Na pierwszym planie grób Unteroffiziera Bakke poległego dnia 7.9.1939 roku w Kazanowie i przeniesionego wiosną 1940 roku do Końskich Zdjęcie wykonane zapewne jesienią 1940 roku. Na drugim planie widoczny „Annotarg”. Skan fotografii udostępnił Ryszard Cichoński.

Schemat cmentarza według stanu na wiosnę-lato 1940 roku, już po pochówkach żołnierzy ekshumowanych m.in. za Szpitalem Powiatowym i w Kazanowie, ale przed pochówkami żołnierzy ekshumowanych w Iłży i Przedborzu. Kolegiata p.w. św. Mikołaja znajdowała by się po lewej stronie szkicu. Wejść na teren cmentarza można było z każdej z czterech jego stron. Alejki między czterema kwaterami miały 4,25-4,50 m szerokości. (Schemat sporządzony przez autora na podstawie oryginalnego szkicu).

W 1940 roku „na skwerku” pochowanych zostało jeszcze dwóch niemieckich żołnierzy. Jeden został ekshumowany w Iłży, drugi w Przedborzu. W Iłży był rozbudowywany wówczas cmentarz żołnierzy niemieckich poległych w bitwie pod Iłżą, więc dziwny jest fakt przeniesienia tego jednego konkretnego żołnierza na cmentarz w Końskich. Podobna sytuacja zaszła z poległym z Przedborza (była już tam kwatera Niemców poległych w walkach w mieście we wrześniu 1939 roku). Żołnierze ci, pochowani w Końskich, to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci):

• Schütze Gottfried Karl Redecker, ur. 1917, + 11.9.1939 Iłża
• Oberschütze Ernst Müller, ur. 1915, + 9.9.1939 Przedbórz

Wraz z końcem 1940 roku Ehrenfriedhof Konskie liczył więc 32 pojedyncze groby niemieckich żołnierzy znajdujące się w czterech oddzielnych kwaterach. Co ciekawe według zachowanej dokumentacji w 1940 roku w Końskich nie pochowano żadnych żołnierzy niemieckich poległych w walkach z Oddziałem Wydzielonym WP majora „Hubala” pod Huciskiem czy Szałasem oraz w innych mniejszych potyczkach mających miejsce na terenie powiatu.

W ciągu całego 1941 roku „na skwerku” miały miejsce tylko dwa pochówki. Pierwszym był pochówek zmarłego lub poległego 2.4.1941

• Blasiusa Wundera (ur. 1897).

Z powodu luki w dokumentacji nie znamy niestety jego stopnia służbowego i miejsca śmierci. Drugim, a zarazem ostatnim w 1941 roku żołnierzem niemieckim pochowanym w Końskich był:

• Gendarm Hermann Ahlers (ur. 1889) „zastrzelony przez bandytów” w m. Skąpe dnia 20.9.1941 roku.

W roku 1942 dokonano tylko jednego pochówku. Był to zmarły lub poległy pod Końskimi dnia 29.11.1942 roku

• Obergefreiter Richard Willim (ur. 1907).

Trzy miesiące później miał miejsce pierwszy w 1943 roku pochówek na terenie Ehrenfriedhof Konskie. Pochowano wówczas „zastrzelonego przez bandytów” w Końskich dnia 19.2.1943 roku

• Majora Juliusa Wenuscha (ur. 1873)

– jest to zarazem najwyższy stopniem Niemiec spoczywający na cmentarzu w Końskich. Kolejne pochówki miały miejsce w miesiącu sierpniu (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data śmierci i miejsce śmierci, jednostka):

• Rottwachtmeister Helmuth Eichhorn, ur. 1903, + 3.8.1943 Mościska gm. Szydłowiec, 1./Res.Pol.Btl.41
• Oberwachtmeister Walter Zimmermann, ur. 1909, + 14.8.1943 Sułków gm. Fałków

Ehrenfriedhof Konskie – zdjęcie wykonane w latach 1940-1942. 

Skan fotografii udostępnił Ryszard Cichoński.

We wrześniu 1943 roku „na skwerku” pochowano Niemców poległych „w walce z bandytami” dnia 13.9.1943 roku w Dąbrówce gm. Skotniki. Prawdopodobnie służyli oni wszyscy w Res.Pol.Btl.41. Byli to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data śmierci):

• Gendarmerie-Meister Hans Dietrich Johann Fechtmann, ur. 1905
• Oberwachtmeister Hermann Paul Mackiol, ur. 1905
• Polizei-Anwärter Josef Mayer, ur. 1924
• Hauptwachtmeister Josef Nachbar, ur. 1904
• Wachtmeister Kurt Pönitz ur. 1903
• Oberwachtmeister Otto Friedrich Karl Rose, ur. 1904
• Polizei-Oberleutnant Max Robert Karl Schneider, ur. 1902

W 1943 roku na cmentarzu miały miejsce jeszcze cztery pochówki. Wszyscy polegli prawdopodobnie służyli również w Res.Pol.Btl.41 (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci):

• Zugwachtmeister Heinrich Winter, ur. 1912, + 4.10.1943 Gródek koło Przysuchy
• Polizei-Oberwachtmeister Werner Meinhardt, ur. 1907, + 16.11.1943 Małoszyce pow. Opoczno
• Wachtmeister der Schutzpolizei Hermann Robert Unsöld, ur. 1903, + 16.11.1943 Małoszyce pow. Opoczno
• Zugwachtmeister Aloysius Augustinus Gerke, ur. 1913, + 13.12.1943 Małachów gm. Miedzierza

Zugwachtmeister Gerke poległ prawdopodobnie w walce z partyzantami oddziału kpt. M. K. Czubadze „Saby” pod gajówką Małachów. Straty niemieckie w tej walce (według relacji partyzantów) miały wynieść 6 zabitych i 4 rannych, ale wyniosły zapewne tylko 1 żołnierza zabitego + ewentualnych rannych.

Według zachowanej dokumentacji wraz z końcem 1943 roku na cmentarzu żołnierzy niemieckich „na skwerku” spoczywało więc 49 poległych. Dokumentacja jest jednak niestety prawdopodobnie niekompletna, gdyż przy ostatnim pochowanym w 1943 roku Zugwachtmeisterze Gerke odnotowano już numer grobu 60.
W Końskich nie pochowano żadnych Niemców poległych w walkach z oddziałem AK „Robota” np. podczas zajęcia m. Końskie w nocy z 31.8 na 1.9.1943 roku (prawdopodobnie ani jeden z Niemców nie zginął wtedy w walce), poległych w pociągu na st. kol. Wólka Plebańska (4.9.1943) czy też poległych w czasie boju z „Robotowcami” pod Smarkowem dnia 13.9.1943 roku.

Rok 1944 przyniósł już znaczny rozrost koneckiego cmentarza, a pierwszymi pochowanymi w nowym roku byli trzej żołnierze Luftwaffe (z nie znanej bliżej niestety jednostki), którzy zginęli w wypadku samochodowym w Wólce Zychowej dnia 30.1.1944 roku. Spoczęli oni w grobach oznaczonych nr 61, 62 oraz 63. Byli to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia):

• Feldwebel Friedrich Fritz Eder, ur. 1919
• Obergefreiter Walther Hehn, ur. 1921
• Feldwebel Johann Bernhard Roebrock, ur. 1920

Kolejne w 1944 były dwa pochówki – w grobach nr 64 i 65 spoczęli (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci):

• Gendarmerie-Hauptwachtmeister Walter Wimpel, ur. 1896, + 28.2.1944 Radoszyce
• Obergefreiter Erich Fritz Fischer, ur. 1914, + 2.4.1944 Końskie

W miesiącu lipcu 1944 roku na cmentarzu miały miejsce trzy pochówki, a polegli spoczęli w grobach oznaczonych nr 66, 67 oraz 68. Niestety w dwóch przypadkach (z uwagi na luki w zachowanej dokumentacji) nie znany jest stopień służbowy, a w jednym przypadku miejsce śmierci delikwenta (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci):

• ? Walter Richter, ur. 1889, + 24.7.44 Fałków
• ? Eduard Mattner, ur. 1920, + 26.7.1944 ?
• Rottenführer Emil Staniek, ur. 1907, + 27.7.1944 Sierosławice

Pierwszym pochowanym w miesiącu sierpniu 1944 roku był:

• Oberwachtmeister Martin Paul Dressler (ur. 1905),

który zmarł w Szpitalu Powiatowym w Końskich dnia 4.8.1944 r. Następne w kolejności były pochówki dwóch żołnierzy poległych dnia 6.8.1944 między Ostrowcem, a Bodzechowem. Byli to:

• Obergefreiter Erwin Robert Reinhold Klöhn (ur. 1905) oraz
• Gefreiter Josef Kuntz (ur. 1920). Obaj zginęli trafieni pociskami karabinowymi.

Dziwny jest w ich przypadku fakt przetransportowania poległych spod Ostrowca aż do Końskich (być może zabitych wyładowano na stacji kolejowej Końskie z pociągu jadącego w kierunku zachodnim?). Następnym pochówkiem był pochówek:

• Obergefreitera Alfreda Alberta Heilanda (ur. 1912), zmarłego z ran w lazarecie w Końskich dnia 7.8.1944 roku.

Następnym pochowanym na cmentarzu był poległy dnia 10.8.1944 roku w Gustawowie

• Obergefreiter Leonard Hess (ur. 1912) trafiony pociskiem karabinowym w głowę.

W tym właśnie dniu w Gustawowie oddział AL dowodzony przez Mieczysława Moczara (a właściwie Mykoła Demko) „Mietka” jak to ładnie ujęto na poświęconej temu wydarzeniu tablicy „rozgromił kompanię hitlerowskiego Wehrmachtu”. Jak widać po jednym zabitym niemieckim żołnierzu, do rozgromienia kompanii Wehrmachtu było jednak daleko…
W tych samych okolicach poległ kolejny niemiecki żołnierz, który został pochowany „na skwerku”. Był to:

• Feldwebel Werner Otto Leutert (ur. 1912), który poległ dnia 11.8.1944 koło Krasnej od trafienia pociskiem karabinowym w głowę.

Kilka dni później miały miejsce jeszcze cztery pochówki (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci):

• ? Wilhelm Simonides, ur. 1914, + 17.8.1944 koło Rudy Malenieckiej
• Technischer Inspektor Alfred Charbonnier, ur. 1911, + 20.8.1944 3 km na północ od Niekłania
• Stabsgefreiter Herbert Heinrich Wilhelm Kruber, ur. 1913, + 20.8.1944 3 km na północ od Niekłania
• Lokomotivführer Heinrich Peters, ur. 1914, + 20.8.1944 zmarł od oparzeń trzeciego stopnia w Armee-Feldlazarett 671 Konskie

Dnia 21 sierpnia 1944 roku koło wsi Antoniów miała miejsce bitwa 4. kieleckiego pułku piechoty AK z Niemcami. Strona niemiecka straciła według polskich relacji łącznie około 100 zabitych, wliczając w tą liczbę „hiwisów”. Według relacji miejscowej ludności Niemcy zabrali swoich zabitych, a niedaleko miejsca boju pochowali w zbiorowej mogile poległych „obcoplemiennych”. Ciekawy jest fakt, że na koneckim cmentarzu żołnierskim pochowano zaledwie ośmiu żołnierzy poległych w walce z AK pod Antoniowem. Czyżby straty niemieckie były i w tym wypadku znacznie zawyżone? W dniu 21.8.1944 roku polegli w Antoniowie i zostali pochowani w Końskich (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia):

• Pionier Dieter Bauer, ur. 1920
• Obergefreiter Theodor Clausen, ur. 1910
• Gefreiter Alexander Heinrich Hermann Placke, ur. 1911
• ? Waldemar Theodor Friedrich Samblowsky, ur. 1907
• Obergefreiter Xaver Schaitl, ur. 1918
• Stabsgefreiter Alois Schmid, ur. 1917
• Obergefreiter Ignatz Sellmeier, ur. 1920
• Obergefreiter Friedrich Hermann Tiermann, ur. 1911

Do końca miesiąca sierpnia 1944 roku na cmentarzu miały miejsce jeszcze trzy pochówki (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci, jednostka):

• Unteroffizier Fritz Holschuh, ur. 1915, + 25.8.1944 Mokra, Gren.Rgt.110
• Unterwachtmeister Georg Friedrich, ur. 1899, + 29.8.1944 Hucisko k. Stąporkowa, Vet.Kp.188
• Zugwachtmeister Willi Hotze, ur. 1909, + 29.8.1944 koło Rudy Pilczyckiej

W miesiącu wrześniu 1944 roku na cmentarzu miało miejsce pięć pochówków (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci, jednostka):

• Sonderführer Wilhelm Mohn, ur. 1891, + 13.9.1944 Stąporków
• ? Bernhard Louis Otto Grafe, ur. 1910, + 23.09.1944 Lazarett Radomsko, I./SS-Pol.Rgt.11
• Leutnant der Reserve Werner Hackenberg, ur. 1908, + 23.9.1944 Silnica – Wymysłów koło Radomska
• Oberwachtmeister Walter Karl Ernst Rockmann, ur. 1909, + 24.9.1944 na zawał serca w lesie 2 km na zachód od Jackowa koło Radomska, II./SS-Pol.Rgt.11
• Wachtmeister der Schutzpolizei Karl Hügele, ur. 1908, + 29.9.1944 Końskie

Październik 1944 roku rozpoczął się pochówkiem trzech żołnierzy poległych dnia 4.10.1944 roku w lesie około 4 km na południe od Poświętnego koło Opoczna. Służyli oni w I./SS-Pol.Rgt.11. Pochowani zostali w grobach oznaczonych numerami 101, 102 oraz 103. Poległymi tymi byli (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia):

• Revieroberwachtmeister Werner Kirsch, ur. 1912
• Unterwachtmeister Peter Ritter, ur. 1920
• Oberwachtmeister Rudolf Schulz, ur. 1912

Następnym w kolejności Niemcem, który spoczął „na skwerku” był

• Oberwachtmeister Karl Bialas (ur. 1909). Dnia 14.10.1944 popełnił on w Końskich samobójstwo.

Dnia 27 października 1944 roku pod wsią Biały Ług doszło do walki oddziału „cichociemnego” por. Adolfa Pilcha „Doliny”, wchodzącego w skład I./25 pp AK, z obławą niemiecką. Pięciu zabitych w czasie tej walki Niemców przewieziono do Końskich i pochowano „na skwerku” w grobach oznaczonych numerami 104, 105, 106, 107 oraz 108. Sądząc po stopniach byli to żołnierze Waffen-SS, niestety jednostka w której służyli nie jest znana. Polegli pod Białym Ługiem i zostali pochowani w Końskich (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia):

• Schütze Hermann Belz, ur. 1901
• Rottenführer Erich Emil Heinrich Kiel, ur. 1910
• Scharführer Rudolf Soelch, ur. 1913
• Stabsscharführer Adolf Supp, ur. 1902
• Oberscharführer Walter Otto Würdig, ur. 1911

W miesiącu listopadzie 1944 roku według dokumentacji odbyły się trzy pochówki, lecz prawdopodobnie informacje te są niekompletne biorąc pod uwagę rozbieżność w numeracji grobów – brakuje danych o co najmniej pięciu pochówkach. W listopadzie na cmentarzu spoczęli (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci, jednostka):

• Schutzmann Nikola Teleschun, ur. 1908, + 4.11.1944 Przysucha, 2./Pol.Schuma Btl.208
• Stabswachtmeister Wilhelm Schulz, ur. 1910, + 9.11.1944 Sielpia Mała
• Unteroffizier Willy Horst Diez, ur. 1909, + 22.11.1944 Czarniecka Góra

Również w miesiącu grudniu 1944 roku według dokumentacji odbyły się trzy pochówki, lecz dokumentacja nie jest zachowana w komplecie. Pochówki grudniowe to (stopień służbowy, imię i nazwisko, data urodzenia, data i miejsce śmierci, jednostka):

• Unteroffizier Wilhelm Liesegang, ur. 1922, + 12.12.1944 podczas upadku nocnego myśliwca Bf-110 G-4 prawdopodobnie w Treście koło Żarnowa, 5./N.J.G.5
• Gendarmerie-Hauptwachtmeister Ferdinand Dittrich, ur. 1909, + 21.12.1944 Gowarczów
• Unteroffizier Josef Aigner, ur. 1911, + 22.12.1944 Armee-Feldlazarett 671 Konskie

Ostatni znany schemat cmentarza sporządzony na przełomie listopada i grudnia 1944 roku. Kolegiata p.w. św. Mikołaja znajduje się po lewej stronie szkicu (Kirche). Widoczne cztery pola grobowe zawierające 21 + 22 + 26 + 49 czyli w sumie 118 pojedynczych pochówków żołnierskich. Zwraca uwagę również ogrodzenie umożliwiające wejście (Eingang) na teren cmentarza jedynie od strony Petrikauerstrasse (wcześniej ul. 3 Maja).

Seria zdjęć przedstawiających wyprowadzenie trumien z kościoła p.w. św. Mikołaja. Zdjęcia przedstawiają któryś z pochówków wykonanych w 1944 roku. W ceremonii żałobnej uczestniczą żołnierze Luftwaffe i Heer (niosący trumny) oraz warta honorowa w hełmach z karabinami. W orszaku żałobnym widoczni również oficerowie Heer i Waffen-SS. Foto w Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Instytut Pamięci Narodowej, Zakład Dokumentacji Mechanicznej, sygn. 59094, 59095 i 59096.

Najwyższy zarejestrowany w dokumentach numer grobu na Ehrenfriedhof Konskie to 124 i jest to grób Unteroffiziera Josefa Aignera. Liczba 124 jest więc najniższą liczbą pochowanych żołnierzy. Może być jednak większa, gdyż jakieś pochówki mogły odbyć się jeszcze w okresie do końca grudnia oraz w styczniu, wliczając w to nawet dzień 16.1.1945 roku kiedy to miasto zostało zajęte przez oddziały radzieckie. Niestety z tego okresu dokumentacja dotycząca cmentarza nie zachowała się.

Rok 1945 oraz koniec wojny przyniosły z wiadomych przyczyn kres istnieniu cmentarza żołnierzy niemieckich w Końskich. Prawdopodobnie tuż po zajęciu miasta przez oddziały radzieckie zostały usunięte lub zniszczone krzyże nagrobne. Dokonać tego mogli zarówno żołnierze radzieccy (co zdarzało się bardzo często) jak i miejscowa ludność. Dnia 13 marca 1945 roku odbyło się posiedzenie Narodowej Rady Miejskiej w Końskich na którym poruszony został temat cmentarza. Z „Protokołu posiedzenia Narodowej Rady Miejskiej w Końskich odbytego w dniu 13 marca 1945”:
Sprawę wojennego cmentarza niemieckiego w śródmieściu vis-a-vis Kościoła referuje wnioskodawca Ks. Dr. Ręczajski Antoni, członek Zarządu Miejskiego, podając, że ponieważ okupanci utworzyli w śródmieściu cmentarz grzebalny swych poległych co ze względu tak na jego położenie, jak i uczucia patriotyczne mieszkańców i ich zdrowia nie jest pożądane – prosi Narodową Radę Miejską o powzięcie uchwały usunięcia tegoż ze śródmieścia, przeznaczając na ten cel inne miejsce.
Ponieważ sprawa jest wszystkim znana, uznając słuszność wniosku – Narodowa Rada Miejska w Końskich jednogłośnie uchwałę treści następującej:
Narodowa Rada Miejska w Końskich uchwala usunąć ze śródmieścia wojenny cmentarz niemiecki i w tym celu wzywa Zarząd Miejski do poczynienia u odnośnych Władz na zezwolenie ekshumacji zwłok i usunięcie ich w inne miejsce ze śródmieścia.

Dotyczący cmentarza fragment w „Protokole posiedzenia Narodowej Rady Miejskiej w Końskich odbytego w dniu 13 marca 1945” (ze zbiorów KW).

„Słuszna” dla ówczesnych urzędników miejskich idea pozbycia się ze „skweru miejskiego” poległych żołnierzy niemieckich rozbiła się zapewne o wyższą instancję, która zgody na ekshumację i przeniesienie zwłok poległych żołnierzy nie wyraziła. Brak poparcia dla inicjatywy Narodowej Rady Miejskiej w Końskich spowodowany był zapewne względami sanitarno-epidemiologicznymi. Trudno sobie wyobrazić prace ekshumacyjne na taką skalę w samym centrum miasta. Akcja ekshumacji i przeniesienia (w zasadzie nie było wiadomo w jakie inne miejsce) ponad 120 pojedynczych pochówków była by logistycznie poważnym przedsięwzięciem. O wiele łatwiej było splantować nadziemne części grobów pozostawiając same pochówki nienaruszone i tak też uczyniono.
W latach siedemdziesiątych na terenie cmentarza wykonane zostały dwie inwestycje w wyniku których została zapewne naruszona lub zniszczona część żołnierskich pochówków, choć oficjalnie na żadne szczątki ludzkie podczas prac nie natrafiono. Pierwszą z tych inwestycji (wykonaną na początku lat siedemdziesiątych) był przekop liniowy szerokości około 8-10 metrów w celu wykonania kanału ciepłowniczego z ulicy 22 Lipca (obecnej ul. Piłsudskiego) do ulicy Pocztowej. Drugą – wykop szerokoprzestrzenny o wymiarach około 10 x 10 metrów wykonany w celu budowy szaletu miejskiego. Nie jest możliwe, by w czasie tych prac nie natknięto się na żołnierskie pochówki. W latach 1996-1997 wyprofilowano teren skwerku poziomo oraz zamontowano latarnie oświetleniowe zasilane kablem ziemnym. Ułożono również chodniki z kostki brukowej oraz utworzono zieleńce. W roku 2012 wykonano przebudowę kanału ciepłowniczego również rzekomo nie natrafiając na szczątki ludzkie.
Mimo, że teren „skweru miejskiego” nieodwracalnie utracił wygląd cmentarza, do chwili obecnej skrywa wiele pochówków niemieckich żołnierzy. Starsi wiekiem mieszkańcy Końskich prawdopodobnie doskonale o tym wiedzą. Młodsze pokolenie natomiast raczej nie za bardzo zdaje sobie sprawę z faktu, że około 1,5 metra pod stopami spacerujących ludzi znajdują się żołnierskie pochówki z czasów ostatniej wojny. Niemieccy żołnierze na koneckim „skwerze” zapewne pozostaną już na zawsze…

P.S. W oryginalnej niemieckiej dokumentacji miejsce pochówku żołnierzy w Końskich zapisane jest na różne sposoby:

• Konskie, Efdh.,
• Konskie, Distr. Radom, Efdh.,
• Efdh. Konskie nordw. Kielce neben d. Kirche,
• Efdh. Konskie, 125 km S.W. Warschau,
• Efdh. Końskie G.G.,
• Konskie, Dt. Efdh.,
• Konskie, Polen, Hfdh.,
• Fdh. Konskie n. d. Kirche,
• Ortsfdh. Konskie, 150 km N.O. Czestochowa,
• Konskie, an der kath. Kirche,
• Kirche Końskie,
• Platz v. d. Kirche in Konskie, Polen,
• Konskie, Kirchplatz,
• Konskie, Marktplatz a. d. Kirche.

Michał Huber

Bibliografia i źródła:

• Marian Langer Lasy i ludzie. Wspomnienia z Lasów Starachowickich 1939-1945, Warszawa 1993,
• Dokumentacja dotycząca „Ehrenfriedhof Konskie” z archiwów Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. w Kassel