Dnia 1 listopada 1918 Końskie było już wolne

Pierwsze zaczątki organizacyjne POW w Końskich miały miejsce już w czerwcu 1915 r. W kilka miesięcy później w celach organizacyjnych przyjeżdża ob. Sewer-Kirtiklis, obecny wojewoda pomorski. Zwołane zostaje zebranie organizacyjne. Prace POW zostały rozpoczęte. Członków organizacja liczy około 20. W 1916 r. praca się rozszerza, przybywają nowi członkowie. Przybywa do Końskich delegowany przez Komendę Okręgu ob. Szamański-Cyrański (zginął w 1919 r.) i organizuje Komendę Obwodu. Organizacja konecka zostaje wyodrębniona w Komendę lokalną, która liczy już 60 członków. Do organizacji wstępują mieszkańcy okolicznych wiosek, powstaje konieczność rozszerzenia działalności organizacyjnej na wieś. Ob. Szamański-Cyrański zostaje przeniesiony, na jego miejsce przybywa ob. Brzóska-Pomarański, obecny notariusz w Kozienicach. Odbywają się ćwiczenia, wykłady itp. Członkowie zostają zaprzysiężeni. Gromadzi się i przechowuje wszelką broń.

W 1917 r. ob. Brzóska-Pomarański otrzymuje przeniesienie, obwód obejmuje ob. Jasny-Gorzkowski (obecny poseł na Sejm). POW organizuje manifestację przeciwko traktatowi brzeskiemu, w której brało udział około 2000 osób. Do demonstrantów przemawia ob. Gorzkowski, komendant Obwodu. Po manifestacji władze okupacyjne aresztowały ob. Gorzowskiego, jednak na skutek energicznej postawy oddziałów peowiackich ob. Gorzkowski został wypuszczony. Wkrótce władze okupacyjne przeprowadzają rewizję u najwybitniejszych działaczy peowiackich. W maju 1917 r. obwód konecki wysyła na manewry pod Suchedniowem, zorganizowane przez VI Kielecki i VII Radomski Okręgi, oddział złożony z 50 peowiaków. Na manewrach tych poza szarżami peowiackimi z terenu okręgów VI i VII, był obecny ówczesny komendant grupy ob. Konrad-Libicki, obecny dyrektor PAT-a. W manewrach brało udział około 3000 peowiaków. W czerwcu 1917 r. Obwód odkomenderował około 12 peowiaków na kurs instruktorski w Pakosławiu pod Iłżą, zorganizowany przez Komendę Okręgu. Po zamknięciu kursu, dokonuje się przeorganizowanie obwodu przy pomocy „świeżo-upieczonych” instruktorów, powstają nowe komendy lokalne w Kornicy, Rogowie, Starym Młynie, Dyszowie itd., nawiązuje się łączność z zorganizowanymi samorzutnie ośrodkami w Stąporkowie, Czarnej, Gowarczowie, Rudzie Malenieckiej, Przedborzu itd. Równocześnie istnieje obwód w Skarżysku-Kamiennej z zasięgiem działania na Szydłowiec. Odbywają się ćwiczenia pod kierunkiem odpowiednio do tego przygotowanych instruktorów, odbywają się wykłady z bronią, wspólne manewry komend lokalnych z całego obwodu. Zostaje zorganizowany kolportaż tajnych pism, powstaje sieć kurierów, za pomocą których żywe i pisane słowo trafia do najdalszych zakątków powiatu, budząc wiarę w przyszłość i zapał do zmierzenia się z wrogiem w decydującej i ostatecznej walce.

W 1918 r. ob. Gorzowski otrzymuje przeniesienie. Komendę Obwodu obejmuje ob. Babinicz-Pianko. Prace organizacyjne prowadzone są w najściślejszej konspiracji. Część peowiaków zostaje wydzielona w tzw. grupę „A” (bojową), pozostali przeniesieni są do grupy „B” (rezerwa). Akcja przybiera coraz więcej zdecydowany charakter. Przeszkadza się metodycznie okupantom w wywożeniu płodów rolnych, bydła drobiu itp.; do udziału w tej akcji wciąga się masy, którymi kierują członkowie organizacji. Tworzy się oddziały lotne. Dwóch członków takiego oddziału z obwodu koneckiego, mianowicie: ob. Szmidt i Ciszek biorą udział w ekspedycji bąkowieckiej, której rezultatem było zdobycie dla pustych kas organizacji 2.600.000 koron austriackich. System szkolenia zostaje zmieniony, przechodzi się do szkolenia indywidualnego, licząc się ze zmienionymi warunkami organizacyjnymi (ścisła konspiracja) i innymi wymaganiami stawianymi dzisiaj żołnierzowi – peowiakowi. Wychowuje się żołnierza – rewolucjonistę, żołnierza zdanego w walce na samego siebie, który będzie musiał sam sobie niejednokrotnie wydawać rozkazy i sam je wykonywać.

Wreszcie w dniu 31 października 1918 r. przyjeżdża delegat Komendy Okręgu ob. Gorzkowski z rozkazem natychmiastowego rozpoczęcia rozbrajania Austriaków. Zwołana zostaje zbiórka alarmowa w nocy 31 października na 1 listopada. Podzielone zostają role, wydane instrukcje i rozkazy. Dnia 1 listopada 1918 r. o godz. 9 rano oddział peowiaków około 120 osób, częściowo uzbrojonych w karabiny z posiadanych przez organizację zapasów, ustawił się przed Komendą Powiatową. Do Komendanta powiatu pułk. Jougana udaje się delegacja z wezwaniem do wydania broni znajdującej się w mieście i oświadczeniem, że z tą chwilą wszelką władzę obejmuje POW. Po długich wzdraganiach, które w rezultacie ustępują na skutek argumentu w postaci ultimatum postawionego przez ob. Gorzkowskiego, popartego 30 karabinami i rewolwerem w ręku ob. Gorzkowskiego, Organizacja uzyskuje wskazówki, gdzie się broń znajduje. Trzeba ją teraz jednak zdobyć. Oddział udaje się przed posterunek żandarmerii, skąd zabiera kilkadziesiąt sztuk różnej broni, następnie do magazynów oraz do więzienia miejscowego, gdzie rozbrojono wartę i ustawiono posterunki peowiackie. Teraz wartko już się toczy akcja rozbrajania: do peowiaków przyłączają się bardziej energiczne jednostki niezorganizowane, opanowany zostaje dworzec kolejowy, wreszcie moment ostatni: rozbrojenie 2. kompanii Czechów i Węgrów w koszarach. Broń i sprzęt wojskowy odebrany okupantom zostają zmagazynowane i zaewidencjonowane. Peowiacy w liczbie 300 osób wierni swej przysiędze znaleźli się w szeregach armii.

Zarząd Związku Peowiaków w Końskich, listopad 1934 r.

[Tekst pochodzi z wydanej w Końskich w listopadzie 1934 roku broszury noszącej bardzo długi tytuł: Staraniem Komitetu wystawy wyłonionego przez Związek Legionistów i Peowiaków w Końskich, otwarta została dnia 4.11.1934 r. WYSTAWA PAMIĄTEK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI W LATACH 1905-1920 W LOKALU SZKOŁY POWSZECHNEJ Nr. 3 UL. MAŁACHOWSKICH]