Pomnik Tadeusza Kościuszki w Opocznie

Opoczno, odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki - 1917 r. Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.
Opoczno, odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki – 1917 r. 
Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.

Opoczno jako miasto o wielowiekowej historii i bogatej kulturze ludowej coraz częściej znajduje się na trasie wycieczek zwiedzających region łódzki. Przybywający do Opoczna turyści znajdą tu kilka naprawdę interesujących zabytków, wśród których do najczęściej odwiedzanych należą: Zamek Kazimierzowski (obecnie siedziba Muzeum Regionalnego w Opocznie), Dom Esterki, kościół p.w. św. Bartłomieja, kościół p.w. św. Marii Magdaleny oraz synagoga. Opoczno jak wiele innych średniowiecznych miast zachowało także charakterystyczny układ przestrzenny zabudowy rynku, od którego narożników odchodzą uliczki. Opoczyński rynek nosi nazwę Placu Tadeusza Kościuszki, od imienia Naczelnika Powstania z 1794 roku, którego pomnik w całości wykonany z drobnoziarnistego piaskowca (pochodzącego z okolic Żarnowa), znajduje się w centrum rynku Starego Miasta. Jest to wolnostojący prostokątny cokół dźwigający rzeźbę – popiersie Tadeusza Kościuszki. Na ścianach cokołu ozdobionego czterema płaskorzeźbami przedstawiającymi orły wyryte są napisy o następującej treści:

Tadeuszowi Kościuszce Rodacy 15 X 1917; 
Wolność Całość Niepodległość Pieczęć Kościuszki; 
W stuletnią rocznicę zgonu Naczelnika 15 X 1917; 
Że osoba wszelkiego włościanina jest wolna 
i że mu wolno przenieść się gdzie chce Manifest Połaniecki.

Opoczno, plac Kościuszki przed 1917 r. z pomnikiem wdzięczności dla cara - lata 1908-17. Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.
Opoczno, plac Kościuszki przed 1917 r. z pomnikiem wdzięczności dla cara – lata 1908-17. 
Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.
Opoczno, plac Kościuszki (wówczas Rynek) przed 1914 r. z pomnikiem wdzięczności dla cara. Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.
Opoczno, plac Kościuszki (wówczas Rynek) przed 1914 r. z pomnikiem wdzięczności dla cara. 
Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.

Obecny pomnik Naczelnika Powstania Kościuszkowskiego jest przebudowanym pomnikiem wzniesionym przez mieszkańców Opoczna w dowód wdzięczności dla cara, prawdopodobnie za ogłoszony w marcu 1864 roku ukaz uwłaszczeniowy. Po wyzwoleniu przez Austriaków Opoczna w maju 1915 roku, postanowiono zmienić ideę pomnika: usunięto napisy, zdjęto iglicę, a w jej miejsce umieszczono wykonane w gipsie popiersie Tadeusza Kościuszki, czcząc w ten sposób postać przywódcy powstania narodowego z 1794 roku. Zmieniony pomnik został odsłonięty, podczas wielkiej patriotycznej uroczystości, 15 października 1917 roku – w setną rocznicę śmierci Naczelnika Powstania 1794 roku. Wykonane z gipsu popiersie nie było trwałe. Początkowo zatem, starano się zabezpieczyć gipsową rzeźbę przed niszczącym działaniem deszczu i mrozu osłaniając pomnik słomą – stąd niecodzienny widok słomianego chochoła pojawiającego się zimą w centrum miasta. Dopiero w latach 20. zostało wykute przez kamieniarzy z Żarnowa nowe, nieco większe popiersie z piaskowca. Środki finansowe na ten cel pochodziły między innymi z organizowanych koncertów orkiestry Straży Ogniowej oraz przedstawień teatralnych takich jak na przykład sztuka Michała Bałuckiego „Klub kawalerów”.

Opoczno, pomnik Tadeusza Kościuszki - lata 30. Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.

Opoczno, pomnik Tadeusza Kościuszki – lata 30. 
Fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Opocznie.

Przy pomniku T. Kościuszki wykorzystano także fragmenty ogrodzenia rozebranej w 1928 roku opoczyńskiej cerkwi, które wzbogacono o element z kosami.

Po wybuchu II wojny światowej w 1939 roku w obawie przed zniszczeniem czy zburzeniem pomnika, usunięto popiersie T. Kościuszki, orły oraz tablice inskrypcyjne i zakopano je na terenie miejscowej elektrowni, a na cokole ułożone zostały kwiaty. Zabezpieczone w ten sposób elementy pomnika na swoje pierwotne miejsce wróciły tuż po zakończeniu wojny w 1945 roku.

Opoczno, pomnik Tadeusza Kościuszki - widok współczesny. Fotografię udostępnił Adam Grabowski
Opoczno, pomnik Tadeusza Kościuszki – widok współczesny. 
Fotografię udostępnił Adam Grabowski

W 1988 roku pomnik został poddany pracom konserwatorskim, w trakcie których usunięto warstwy farb olejnych i klejowych oraz mchy i porosty, jakie przez lata pokrywały pomnik; uzupełnione zostały również wszelkie ubytki. Obecnie plac wokół pomnika jest miejscem spacerów i spotkań mieszkańców Opoczna. Okazjonalnie odbywają się tu także wieczory recytatorskie i koncerty.

Adam Grabowski
Muzeum Regionalne w Opocznie

1. Opoczno. Studia i szkice z dziejów miasta, red. M. Meducka, Kielce 2003.
2. Gmina Opoczno. Wczoraj, dziś, jutro, red. Bożena Świątek – Mazur, Opoczno 2005.
3. Opoczno i okolice, Dekowski J. P., Warszawa 1983.
4. Ziemia Opoczyńska 1918, nr 1, s. 4; nr 5, s. 8.
5. Kronika miasta Opoczna, 1927 r., Ucholc S., maszynopis w Zbiorach Muzeum Regionalnego w Opocznie, s. 5.
6. Dokumentacja konserwatorska pomnika T. Kościuszki, maszynopis w zbiorach MRO w Opocznie.

[W uzupełnieniu artykułu za Aleksandrem Sosną współautorem (wraz z Kiryłem Sokołem) książki: Stulecie w kamieniu i metalu. Rosyjskie pomniki w Polsce w latach 1815-1915, dodam:

…W 1908 roku na miejskim placu mieszkańcy Opoczna w guberni radomskiej wznieśli ku czci Aleksandra II pomnik upamiętniający reformę ziemską. Był to kamienny obelisk o wysokości około 5 metrów. W środkowej części obelisku umieszczono napisy. Obelisk posadowiono na podstawie z dwóch stopni w otoczeniu kamiennych słupów…

Z książki dowiedziałem się również, że kolejnym pomniczkiem-krzyżem ku czci cara Aleksandra II był: żelazny krzyż na kamiennym postumencie wzniesiony w 1866 roku ze środków mieszkańców miasta i wsi Gorzałków i Wola Załężna. KW]